Hermeneutiek in Leeuwarden 1

Redactie een in waarheid

09-01-16

Op woensdag 25 november vorige jaar werd in Leeuwarden een voorlichtingsbijeenkomst gehouden, georganiseerd door de Studiegroep Noord-Nederland (SNN). Daar sprak ds. E. Heres van De Gereformeerde Kerk te Dalfsen (DGK) over Hermeneutische ontwikkelingen binnen de GKv.

Van deze bijeenkomst die door ongeveer 40 personen werd bijgewoond, bieden we een verslag in twee delen: een samenvatting van de toespraak van de predikant en (volgende keer) een verslag van de geanimeerde discussie die er op volgde.

Hermeneutische ontwikkelingen binnen de GKV

Samenvatting

Ds. E. Heres

Als ik over negatieve hermeneutische ontwikkelingen in de GKV spreek doe ik dat niet met plezíer. De GKV was en is ons lief. Wat heeft de HERE daar veel goeds gegeven. We voelen heimwee naar de broeders en zusters daar. Jarenlang hebben we de HERE gebeden om een ommekeer zodat we weer één zouden kunnen zijn. Maar eenheid kan niet. Het kerkelijke verval dat sluipend begon neemt steeds ernstiger vormen aan. Dat wordt ook door velen gezien. Buitenlandse zusterkerken stuurden de GKv vermanende brieven. En dan gaat het vooral om de manier van Bijbellezen zoals die in het bijzonder aan de theologische universiteit in Kampen wordt voorgestaan. Op een conferentie te Hamilton januari 2015 waren Canadese hoogleraren eensgezind in hun verwerping daarvan. Prof. dr. C. van Dam zei op een ambtsdragerconferentie van de Canadese Gereformeerde Kerken onder meer:

Een centraal probleem is m.i. dat in Kampen het gezag van de Schrift niet serieus wordt genomen. Als de Schrift niet wordt geëerd als het gezaghebbende en onfeilbare Woord van God, wat blijft er dan over van normatief Gereformeerde wetenschap? Door geen krachtige positie tegen onbijbelse benaderingen in te nemen is het de vraag of Kampen nu nog ooit in staat zal zijn weerstand te bieden tegen on-Bijbelse wetenschap. Wanneer we de huidige ontwikkelingen overwegen ziet de toekomst er niet erg veelbelovend uit en deze situatie is zeer zorgwekkend. De Kamper universiteit heeft enorme invloed op de kerken, vooral door de daar opgeleide predikanten. Zoals het aan dat instituut gaat, zo zal het uiteindelijk met de kerken gaan.

Wat is die de andere manier van Bijbellezen, die hermeneutiek?

Hermeneutiek gaat over de vraag hoe je als lezer een tekst, een boodschap, ontvangt.

Het gaat over de regels en werkwijze voor de uitleg. Hermeneutiek is dus belangrijk.

Hermeneutiek is in de GKv moeilijk geworden. Dat blijkt uit de discussies o.m. rond de positie van mannen en vrouwen in de kerk, over schepping of evolutie, over ethische zaken als bijvoorbeeld het zevende gebod.

Prof. De Bruijne schreef in het blad De Reformatie (10 januari 2014):

In de gereformeerde traditie hebben we een tijdlang vooral gelet op de juiste methode om een tekst uit te leggen. Dat was een versmalling. Nog tot na de Reformatie lag dat ingebed in aandacht voor de schrijver(s), de lezers en de werkelijkheid rond die tekst. Door die versmalling ervaren we hermeneutiek nu als iets nieuws. Bovendien kwamen er echt nieuwe aspecten bij. Pas als moderne mensen gingen we bewust nadenken over onze eigen individualiteit en subjectiviteit en hoe die meedoen in het verstaan.

Hier zie je precies waar het om gaat. De 'oude hermeneutiek' sluit aan bij de manier waarop de kerk van de eeuwen de Bijbel heeft ontvangen en gelezen. Hét kenmerk daarvan is dat heel de Schrift werd ontvangen als het gezaghebbende Woord van God.

De 66 Bijbelboeken hebben wel verschillende menselijke schrijvers, maar er is maar één grote Auteur: de Heilige Geest (2Petr. 1:20,21, Ex. 3, 2Tim. 3:16). Het Oude en het Nieuwe Testament vormen een eenheid. Wat in het Oude Testament nog wat verborgen is, gaat open en wordt duidelijk in het Nieuwe Testament.

Die eerste en allerbelangrijkste leesregel vinden we in de Bijbel zelf, 2Petrus 1:21:

Omdat de profetie niet is voortgekomen uit de wil van een mens, maar door de Heilige Geest gedreven.

Er is één goddelijke Auteur. Daarom kunnen we een bepaalde tekst, of een bepaald gedeelte niet zó verklaren dat het in strijd is met de rest van de Bijbel. Er kan geen innerlijke tegenstrijdigheid zijn in Gods Woord.

Daarom is het nodig ‘Schrift met Schrift te vergelijken’, en te letten op het verband. Lees bijvoorbeeld de geschiedenis van Abraham samen met o.a. Hebreeën 11. En Genesis 1 met wat verder over de Schepping is geopenbaard. Rekeninghouden met de innerlijke samenhang van de Bijbelboeken en ‘Schrift met Schrift vergelijken’ dat is in de gereformeerde hermeneutiek eerste vereiste!

Maar wat is de nieuwe hermeneutiek? (1) 

Men vroeg zich in de jaren ’60 en ’70 van de 20^e eeuw af, of er na de radicale Bijbelkritiek nog wel redelijk over God gesproken kon worden. Is de kloof tussen de oude tekst van de Bijbel en de mens van vandaag nog overbrugbaar?

De Duitse theologen Ernst Fuchs en Gerhard Ebeling zoeken voor hun hermeneutiek aansluiting bij de filosofie van m.n. (Martin) Heidegger en (Hans-Georg) Gadamer.  Hun uitgangspunt is dat bij de interpretatie van teksten ook de lezende mens zélf en de zin van het bestaan dient te worden betrokken. Deze hermeneutiek is dus eigenlijk een soort alles omvattende filosofie geworden, gericht op de ‘ontsluiting van de totale werkelijkheid’.

In de filosofie van Gadamer ligt het accent op het subject, de ‘ik’ die handelt en interpreteert. Vergelijk dat met Friedrich Nietzsche die stelde: ‘Er zijn geen feiten, alleen maar interpretaties’. Nooit zijn er dus objectieve feiten, de werkelijkheid is maar relatief. Waarheid komt tot stand in relatie. 

Zo kan de uitleg van een Bijbeltekst in deze tijd best wel in strijd zijn met de oorspronkelijke bedoeling. De uitleg verandert mét de lezende mens en zijn cultuur.

De verstaanswereld zou je een ‘horizon’ kunnen noemen. Er zijn dan dus twee horizonten, een van de (Bijbel)tekst en de ander van de lezende mens in zijn cultuur. Als die samensmelten springt de vonk over en kun je iets met de toepassing van de tekst in deze tijd. Zo heeft de tekst van de Bijbel dus zélf geen autonome betekenis meer maar is de mens zelf maatstaf geworden voor de uitleg van Bijbel en stelt zich er boven.

Deze benadering is al oud, je kunt die bijvoorbeeld al vinden bij J.S. Semler, midden 18^e eeuw. Hij maakte onderscheid tussen het échte Woord van God in de Bijbel en feilbare gedeelten zonder blijvende zeggingskracht (2). Dan is de taak van de hermeneutiek om het onderscheid aan te wijzen!

Bij dr. H. Berkhof, een theoloog die heel veel invloed heeft gehad op de Nederlandse kerkelijke ontwikkelingen, is hermeneutiek scheidsrechter geworden, die bepaalt welke Bijbelgedeelten gezaghebbend zijn voor ons (of niet). Hij onderscheidt vier cirkels of kringen (3). In de binnenste kring staan de echt belangrijke Bijbelse uitspraken en verhalen. In de buitenste staan de Bijbelse gegevens die niet belangrijk noch gezaghebbend zijn. Daarin staat bijvoorbeeld ook wat de Bijbel zegt over de positie van de vrouw. Door in onze tijd dit spreken van de binnenste naar de buitenste cirkel te schuiven kan de Bijbelse visie 'onschadelijk' worden gemaakt. De nieuwe hermeneutiek is zo geworden tot een wetenschap, die bepaalt wat in de Bijbel bruikbaar is voor de moderne mens en wat niet. 

Het gaat te ver en is te massief om te zeggen dat de GKV compleet in de greep is gekomen van de nieuwe hermeneutiek. We zullen genuanceerder moeten spreken,

zoals prof. Van Dam, die zegt dat theologen in Kampen echt niet de bedoeling hebben om de Schrift en de confessie los te laten. Maar met goede bedoelingen kun je nog wel dwalen en fundamenteel op verkeerd spoor zitten. En inmiddels is de meerderheid van de docenten aan de TUK bijvoorbeeld wel vóór de vrouw in het ambt.

We moeten vaststellen dat denklijnen van de nieuwe hermeneutiek in het theologiseren binnen de GKV worden overgenomen. Zie bijvoorbeeld het boekje Als vrouwen het Woord doen van M. Klinker-De Klerck, docent Nieuwe Testament aan de TUK. Klinker noemt onze westerse cultuur een onderdeel van de algemene openbaring die mede sturend is bij de uitleg van de Schrift en meewerkt om de Schrift te openen. Zo is kenmerkend voor onze westerse context bijvoorbeeld de grondige verandering van de positie van mannen en vrouwen.

Ongetwijfeld heeft haar studie het deputatenrapport M/V in de kerk beïnvloed. Dat rapport betoogt dat 1Tim. 2:12 -15 voor vandaag het omgekeerde betekent van wat er letterlijk staat. Dat kan alleen maar doordat men denklijnen van de nieuwe hermeneutiek toepast. Zo zou het perspectief van deze tekst de voortgang van het evangelie zijn. En dat perspectief geeft men vervolgens voorrang, ook al gaat het ten koste van het letterlijke apostolische Woord. 

Zo worden gewone Bijbellezers afhankelijk van hermeneutische specialisten. En als de

culturele context bepalend wordt als hermeneutische leesregel dan zal de Bijbel het nog veel meer moeten ontgelden. Denk aan het deputatenrapport over huwelijk en echtscheiding, aan homoseksuele relaties.

Vergelijk ook de bijdrage van dr. J.M. Burger, docent aan de TUK, aan het boekje Cruciaal over de offerkritiek (4). Hij ontkent daarin dat het Nieuwe Testament leert dat Christus Zijn offer aan het kruis heeft gebracht als betaling van onze zondeschuld. Burger zegt dat het offer van Christus een offer van toewijding was. Dus niet om de straf te dragen in onze plaats en zo voor de zijnen het heil te verwerven. Dr. Burger zegt wel dat hij verkeerd begrepen wordt maar hij heeft zijn verhaal niet teruggenomen.

Daarin speelt de hedendaagse cultuur een belangrijke rol. Want een bloederig offer om de toorn van God te stillen past niet meer, dat is aanstootgevend. Kennelijk is dat voor hem een belangrijke grond om de Bijbel anders te gaan lezen.

Men kan binnen de GKV wel zeggen dat het Schriftgezag niet in geding is maar de werkelijkheid is anders. Buitenstaanders spreken van 'dramatische ontwikkelingen' op dit punt. Daarom bidden we in DGK-kerkdiensten regelmatig om een echte ommekeer ten goede in de GKV. Dat de ogen mogen opengaan voor wat er werkelijk gaande is. Als mensen zich opstellen als rechter boven het Woord van God gaat het van kwaad tot erger. Dan is het geloofsleven van kerkleden, ouders en kinderen in gevaar. Laat niemand onderschatten de verleidelijkheid en de geleidelijkheid van de nieuwe leesregels.

Om bij Christus te blijven en de doorwerking van zijn evangelie te bevorderen moet je allereerst zélf vasthouden aan héél de Schrift. Ook die gedeelten die botsen met de context, het gevoel, de cultuur van deze tijd. Als dat niet meer het geval is in je kerkverband moet je bereid zijn gelovig de stem te volgen van de grote Herder van de schapen naar de plaats waar Zijn Woord wél trouw bewaard wordt. Dat is een smal pad en je kunt kleerscheuren oplopen. Maar ook vanavond roep ik broeders en zusters in de GKV op: Kom ga met ons en doe als wij.

Nee, niet omdat wij betere mensen zouden zijn, of omdat het kerkverband van DGK een volmaakt kerkverband zou zijn. Maar om de zaak van Christus en om uzelf en om uw kinderen en kleinkinderen.

Gereformeerd-blijven brengt ook moeiten met zich mee. Maar als je Christus volgt daar waar Hij roept geeft dat ook rust en dankbaarheid. Christus zegt tegen de gemeente van Philadelphia: ‘U hebt kleine kracht, maar u hebt Mijn Woord bewaard’ (Openb. 3:8). En Paulus zegt tegen Timotheus ‘Blijf gij echter bij wat u geleerd en toevertrouwd is’!

Op die weg kunnen we zingen: ‘Uw Woord is als een lamp, een helder licht, een schijnsel op mijn pad, een eeuwig baken, dat in de duisternis mijn schreden richt’.

Ik dank u wel.

Noten

1 - Bij wat ik zeg over ‘de nieuwe hermeneutiek’ maak ik gebruik van het boek van dr. A.W. Zwiep, Tussen tekst en lezer’ (deel 2).   

2 - Semler wordt wel genoemd ‘de vader van de Duitse rationalisme’, zie M.J. Paul, in Het gezag van de Bijbel, pag. 43).

3 - H. Berkhof, Christelijk geloof, pag. 94; zie ook M.J. Paul a.w., pag. 45.

4 – Dr. J.M. Burger e.a., Cruciaal, De verrassende betekenis van Jezus’ kruisiging.

Schip in nood

Voorzitter br. H. van Dijk licht met een mooie metafoor de kerkelijke situatie toe. Hij vergelijkt de GKv met een schip dat ernstige averij heeft opgelopen en zinkend is. Opvarenden proberen met man en macht de lekken te dichten, maar het lukt niet – alle bezwaren worden afgewezen. Het schip zinkt al dieper. Het lek kan alleen nog aan de buitenkant worden gerepareerd maar ook dat lukt niet – alle buitenlandse bezwaren worden verworpen. Er rest niets anders dan het schip te verlaten en over te stappen in de sloepen – De Gereformeerde Kerken (hersteld) of de Gereformeerde Kerken Nederland.

Sommige passagiers blijven nog aan boord omdat ze niet weten te kiezen tussen de twee sloepen. Maar dat is gevaarlijk. Wellicht helpt deze avond mee een goede keuze te maken en toch over te stappen.

Vraag aan br. Van Dijk

Kunt u ons een advies geven?

Antwoord

Bespreek uw moeiten en bezwaren in uw gemeente. En kies vervolgens voor één van de kerkverbanden en werk daarbij aan eenheid. Er zijn initiatieven nu om gesprekken op gang te brengen tussen beide kerkverbanden. Dat maakt de keuze gemakkelijker. Daarbij kan ook overwogen worden welke kerk wat afstand betreft het dichtst bij uw woonplaats staat.

Wordt vervolgd